MAŁY  PORADNIK  LAWINOWY

Nieubłagany czas odebrał nam przedwcześnie Krisa, ale Jego spuścizna piśmiennicza jeszcze długo będzie dobrze służyć nam, wciąż żywym. Źródłowy tekst niniejszego artykułu pochodzi z 2004 roku. Trzeba przyznać, że dystans czasowy, dziś już bez mała dwudziestoletni, przyczynił się do poszerzenia bieżącej wiedzy lawinoznawczej i udoskonalenia zasad. profilaktyki. Zatem aby ten wartościowy tekst Krisa bez zarzutu przystawał do dzisiejszych standardów i wytycznych, niezbędna stała się jego aktualizacja.
Dzięki uprzejmości Spadkobierców Krisa - mojego Przyjaciela i wspinaczkowego Partnera - obecnie dysponuję prawami do zarządzania spuścizną piśmienniczą, jaką po sobie pozostawił. Na tej kanwie, w trosce o ciągłość merytorycznej (a nie tylko historycznej) wartości niniejszego tekstu, poddałem go ponownej redakcji, korekcie, uzupełnieniom i rozszerzeniom, wobec czego materiał zaprezentowany poniżej różni się znacząco od materiału pierwotnego. Nie mam cienia wątpliwości, że Kris właśnie tego chce i teraz uśmiecha się do nas z Nieba, a ja mam nadzieję, że tak odnowiony artykuł znowu będzie się przyczyniać do większego bezpieczeństwa w górach, które nasz Kris tak bardzo kochał.

Warunki śniegowe w wysokich partiach gór, stabilność pokrywy śnieżnej, pozostają trudne do oszacowania nawet dla ekspertów ze swoją wiedzą i specjalistycznym sprzętem. Nam, uprawiającym alpinizm, skialpinizm czy turystykę wysokogórską pozostają do dyspozycji doświadczenie i zdrowy rozsądek. Częstym błędem ludzi poruszających się zimą w górach nawet nie jest to, że ignorują fatalną prognozę pogody czy oficjalne komunikaty o zagrożeniu lawinowym, ale to, że ignorują dowody własnych oczu. Jest to zła praktyka, niewarta ryzyka jakie niesie. Mniej doświadczeni bywalcy gór widzą w owych ostrzeżeniach jedynie "święte nakazy" urzędnicze i - jak przystało na "wolnych ludzi w wolnym kraju" - niewiele sobie z nich robią. Bardziej wytrawni rezygnują, albo wyszukują sobie rejon z lepszymi warunkami. Konsekwencje wypadków i przypadków bywają różne – od (niekiedy) komicznych do (zazwyczaj) zdecydowanie tragicznych, bowiem w żaden sposób nie można przewidzieć, jaki będzie ostateczny wynik. Z jednej strony niebezpieczeństwo zejścia lawiny bywa aż nazbyt oczywiste, z drugiej – bywa tak, że nie dzieje się nic, co mogłoby zapowiadać jej groźbę. Pomiędzy tymi skrajnymi sytuacjami mieszczą się wypadki, w których uczestniczą ludzie, którzy wprawdzie zdają sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa, ale bądź tego nie doceniają, bądź przeceniają swoje własne możliwości. W ocenie zagrożenia lawinowego bardziej chodzi o doświadczenie zebrane na przestrzeni lat, niż o czysto pierwotne, instynktowne, w istocie irracjonalne przeczucie. Wszyscy jednak mamy dużą szansę uniknąć tragicznych niespodzianek, jeżeli będziemy respektować pewne podstawowe zasady.

I TY MOŻESZ ZNALEŹĆ SIĘ W  LAWINIE

Nikt z nas nie wyobraża sobie, że może się znaleźć w lawinie. Znacznie jednak zmniejszymy niebezpieczeństwo, jeżeli zaakceptujemy tę prostą zasadę. Doświadczenie samo w sobie też nie jest żadnym antidotum, a "lawina nie wie, że jesteś ekspertem"!

ANATOMIA LAWINY

Słaba spójność pomiędzy poszczególnymi warstwami, albo pomiędzy całą masą śniegu a gruntem, może bez trudności doprowadzić do warunków idealnych dla wyzwolenia lawiny. Ale w jaki sposób poszczególne warstwy śniegu są ze sobą związane? Otóż na rozwój pokrywy śnieżnej wpływ mają trzy alternatywne procesy przemian strukturalnych:

1. Metamorfoza izotermiczna (inne nazwy:  przemiana stałotemperaturowa  lub  metamorfoza niszcząca)
   * Przemiana korzystna.
   Jest to naturalna konwersja struktury kryształów w zalegającej masie śniegowej na pojedynczą warstwę. Jest słusznie utożsamiane z procesem "osiadania" śniegu. Proces ów przebiega dość szybko (czas liczony w dniach),tym  szybciej, im temperatura śniegu bliższa jest 0°C, czyli im jest bliższa temperaturze topnienia - ale nigdy jej nie przekracza (!). Drobiny śniegu ("gwiazdki") początkowo ulegają degeneracji do form przypominających amebę - co znacząco obniża tolerancję stoku na obciążenia, ale w dalszym czasie (na ogół po  ok. 2‑3 dobach) "zrastają się" ze sobą, zapewniając dobrą stabilność wewnętrzną warstwy, co jednak nie musi oznaczać równie szybkiego powstania skutecznych połączeń międzywarstwowych i ich homogenizacji. Dlatego nawet w tym, korzystnym, przypadku o stabilizacji pokrywy śnieżnej można uczciwie mówić dopiero po upływie kilku dni. Uwaga. "Przemianą niszczącą" bywa też nazywany wywołany wiatrem proces mechanicznej obróbki ziaren śnieżnych. Nazwa ta faktycznie "jest na rzeczy", bowiem w wyniku wzajemnych zderzeń pomiędzy przemiatanymi przez wiatr drobinami śnieżnymi (płatkami, gwiazdkami), ich fraktalne kształty ulegają zniszczeniu do form dość prostych kryształków, które zazwyczaj finalnie zostają wzajemnie powiązane z podłożem w drodze sprasowania. Tego rodzaju przemiany nie należy w żadnym razie utożsamiać z zaprezentowaną tu izotermiczną metamorfozą niszczącą.
2. Metamorfoza zmiennotemperaturowa (inna nazwa:  przemiana budująca)
   * Przemiana niekorzystna.
   Jest skutkiem dużej różnicy temperatury pomiędzy warstwami spodnimi a powierzchniowymi w pokrywie śnieżnej. Jeżeli ten gradient jest wysoki, czyli jeżeli rejestrujemy istotny przeskok temperatury wewnątrz pokrywy śnieżnej, to wówczas gazowe cząsteczki pary wodnej, wędrujące (stale!) ku górze poprzez masę śniegową, samoistnie formują specyficzne kryształy niezwykle delikatne w swej strukturze (proces ten jest znany również jako resublimacja lub krystalizacja rosy). Dochodzi wówczas do tworzenia się szreni krystalicznej - na powierzchni śniegu lub - co gorsza - we wnętrzu pokrywy śnieżnej, , na pewnej głębokości, przeważnie na granicy warstw istotnie różniących się temperaturą ziaren lub na warstwie hermetycznej, zbudowanej z dawniejszej lodoszreni później pokrytej kolejnymi warstwami śniegu opadowego. To może prowadzić do powstania zupełnie nowej (dodatkowej) warstwy niestabilnych kryształów, przybierających formę bądź to "cukru" (lub bardziej rozbudowanych struktur przestrzennych), bądź też formę "szronu wgłębnego", nieraz bardzo trudnego do wykrycia. Ta  przemiana może, niestety, nastąpić nawet w warstwach śniegu wcześniej poddanych z powodzeniem metamorfozie izotermicznej (p.1.). Proces zachodzi na wszystkich obszarach śnieżnych, do których nie dociera światło słoneczne - czyli na stokach o orientacji zbliżonej do północnej (na naszej półkuli) oraz - o  czym trzeba pamiętać - możliwe jest na wszystkich innych obszarach stale pozostających w cieniu rzucanym np. przez sąsiednie masywy - niezależnie od kierunku własnej wystawy. Opisane tu przeobrażanie kryształów jest relatywnie powolne, postępuje tygodniami, a w bardzo niskich temperaturach praktycznie zatrzymuje się i na długo "konserwuje" strukturę krystaliczną śniegu we wcześniej utworzonej- dla nas niekorzystnej - postaci. Tę sytuację potrafią zmienić tylko procesy przemian topnieniowo-zamarzaniowych (p.3.).
3. Metamorfoza topnieniowo‑zamarzaniowaa
   * Ryzyko uwarunkowane fazą cyklu temperaturowego - na ogół dobowego.
   Jak sama nazwa wskazuje jest to proces, podczas którego wewnętrzna temperatura masy śniegowej zmienia się od tej poniżej i powyżej punktu zamarzania. W temperaturze poniżej poniżej zera (czyli po zamarznięciu) tworzą się warunki sprzyjające wspinaczce czy turystyce. Ostrożność należy zachować podczas procesu topnienia, mimo że wilgotność na ogół nie narusza struktury pokrywy śnieżnej. Niesprzyjające warunki, które mogą spowodować lawinę zachodzą np. podczas długotrwałych opadów deszczu. Jednocześnie jest to jedyna przemiana potrafiąca unicestwić fatalne skutki (strukturalne) "metamorfizmu budującego" (p.2.). Jeśli zjawiska topnieniowe zachodzą wyłącznie z powodu nasłonecznienia, co jest typowe dla wiosny w Tatrach, wiosny i lata w  Alpach, zagrożenie lawinowe (lawinami mokrymi, powierzchownymi lub gruntowymi) występuje na poszczególnych stokach zgodnie z okresem oświetlania przez słońce, po czym następuje faza zamarzania nocnego, niosąca co prawda bezpieczeństwo lawinowe, ale też poważne zagrożenia "upadkami z wysokości" na "szklanych" stokach.

Śnieg zalega zachodzącymi kolejno na siebie warstwami, w miarę jak postępuje zima. Warstwy te różnią się między sobą fizycznymi właściwościami. Im bardziej wyrazista jest różnica któregokolwiek z tych parametrów pomiędzy sąsiadującymi warstwami, tym są one podatniejsze na wyzwolenie lawiny. Lawina powstaje wówczas, kiedy jedna warstwa zsunie się po drugiej lub zejdzie cała masa śniegu aż do gruntu.
Ogólnie rzecz biorąc do takiej sytuacji dochodzi wtedy, kiedy ciężar działający w dół stoku przewyższy opór, który wiąże masy śniegu z podłożem. Opór jest sumą wielu składników, ale najważniejszym elementem jest stopień przylegania mas śniegu do podłoża lub stopień przylegania pomiędzy poszczególnymi warstwami. Ten parametr nazywamy "wytrzymałością pierwszorzędową" (zaś "wytrzymałością drugorzędową" nazywamy odporność na rozrywanie siłami równoległymi do powierzchni). Zauważmy, że pod działaniem zewnętrznego obciążenia dodatkowego, ów opór może nawet zupełnie zniknąć wskutek nagłego zniszczenia (zmiażdżenia, załamania) jakiejś słabej warstwy położonej pomiędzy warstwami relatywnie mocnymi. W każdym przypadku kiedy obciążenie jest większe niż opór pochodzący z przylegania warstw, zakłócony zostaje naturalny stan równowagi: dopuszczalne naprężenia zostają przekroczone i następuje uwolnienie mas śniegu na pewnym obszarze stoku. Towarzyszy temu zwykle donośne tąpnięcie i tworzą się linie obrywu – górna, boczne i wewnątrz pozostałej masy śniegu. Zjawisko to towarzyszy inicjacji lawin powierzchniowych, gruntowych i desek śnieżnych.

KLASYFIKACJA LAWIN

Istnieje kilka systemów klasyfikacji lawin. Wspinacze zimowi i narciarze nie muszą zapoznawać się ze wszystkimi naukowymi systemami. Wystarczający będzie podział lawin oparty na następujących kryteriach:

Ze względu na sposób uwalniania się:

1. Lawina śniegu nieutwardzonego (niezwiązanego) - bierze swój początek w jednym punkcie i jeśli przekroczy prędkość  60 km/godz. może stać się - częściowo lub nawet w całości - lawiną pyłu śnieżnego
2. Lawina deskowa - lawina o szerokim obszarze inicjacyjnym, wyrazistej linii obrywu i relatywnie szerokim torze początkowym, pozostawiająca dość wyrównane podłoże i tworząca na końcu toru spiętrzone bryłowisko.

Ze względu na charakter schodzącej masy śnieżnej:

1. Lawina gruntowa
2. Lawina powierzchniowa.

Ze względu na wilgotność śniegu:

1. Lawiny suche
   Typowe dla środkowej fazy zimy w wyższych partiach gór.
2. Lawiny mokre
   Schodzą przeważnie wiosną lub w czasie odwilży. Można ich się spodziewać także w czasie trwania ulewnego deszczu i przez 24 godziny po nim. Woda osłabia więź między warstwami lub między warstwą spodnią a gruntem. Największe niebezpieczeństwo występuje wtedy, kiedy poważny opad śniegu, rozpoczęty i trwający w mrozie, kończy się w warunkach odwilży. "Lawina mokra" może mieć postać bądź lawiny śniegu nieutwardzonego (gdy śnieg jest przesycony wodą), bądź lawiny deskowej o charakterze powierzchniowym lub gruntowym. Może spadać zarówno szybko, jak i powoli. Po zejściu luźne bryły śniegu niemal natychmiast wiążą się z sobą jak beton, dlatego czas na uratowanie ofiary w takich warunkach jest bardzo krótki.

Ze względu na tor przebiegu:

1. Lawina otwarta
   - rozprzestrzeniająca się dowolnie szeroko po stoku
2. Lawina kanałowa (kierunkowa)
   - o torze i szerokości zdeterminowanej wklęsłymi formami terenowymi (kominy, żleby, jary)

Ze względu na charakter ruchu:

1. Lawina powierzchniowa
   - sunąca po podłożu, które stanowią głębiej położone warstwy śniegu lub grunt.
   Może być ze śniegu niezwiązanego: suchego, mokrego, albo zwartego (w tym: ze śniegu zbitego - "deska twarda", albo ze śniegu nawianego - "deska miękka"). Tory lawinowe różnią się zależnie od gatunku śniegu, istotą tej klasyfikacji jest pełen kontakt mas ruchomych z podłożem.
   Uwaga! Cząsteczki śniegu w takich lawinach jak lawina śniegu zbitego "deska twarda", czy lawina śniegu nawianego "deska miękka" mogą ulec rozdrobnieniu na skutek własnego ruchu i wówczas tego typu lawiny mogą stać się (po części lub zupełnie) lawinami pyłowymi.
2. Lawina powietrzna
   - z pyłu śnieżnego.
   Może przybierać formę o szczególnie niszczącej sile i rozmiarach, szczególnie w górach wysokich. Może się zaczynać jako lawina śniegu utwardzonego, bądź jako deska, stając się lawiną pyłową po przekroczeniu prędkości ok. 60 km/godz. Dalsze destrukcyjne działanie takiej lawiny można sobie tylko wyobrazić, ponieważ prędkość sproszkowanej masy śniegu potrafi osiągnąć niemal 300 km/godz. i towarzyszy jej fala uderzeniowa.

POGODA

Jest to najbardziej istotny czynnik w procesie powstawania lawiny i głównie to ten element wpływa na tworzenie się masy opadowej. Na bieżący stan śniegów ma wpływ cała historia opadów i temperatur poprzedzająca zaplanowany termin aktywności w wybranym regionie. Dlatego odnośne informacje meteorologiczne i komunikaty lawinowe powinniśmy monitorować z  wyprzedzeniem co najmniej tygodniowym. Temperatura, prędkość wiatru i jego kierunek – wszystko to pierwszorzędnie wpływa na strukturę śniegu: jeżeli np. opad śniegu połączony jest z wiatrem wiejącym z południowego zachodu z prędkością 40 km/godz., a temperatura spadła poniżej zera, to z dużym prawdopodobieństwem możemy przewidzieć zagrożenie lawinowe na stokach przeciwnych, czyli północno-wschodnich.
Informacje na temat bieżących warunków trzeba koniecznie uzyskać przed wyjściem w góry. Pogoda w górach bywa szczególnie trudna do przewidzenia i nieoczekiwana zmiana warunków zawsze powinna być brana pod uwagę.

POKRYWA ŚNIEŻNA

Przy dobrej widoczności obszary zagrożone lawinami, np. miejsca gdzie gromadzi się świeżo spadły bądź nawiany śnieg, możemy nieraz zaobserwować z dołu, bez wchodzenia w niebezpieczną strefę. Jednakże niewypatrzenie takich oznak nie jest gwarancją, że nie ma tego typu zagrożeń. Dlatego obserwację musimy kontynuować również podczas podejścia, zwracając uwagę na takie szczegóły jak głębokość zapadania się w śniegu, gromadzenie się nawisów śnieżnych, schodzące pyłówki (będące efektem działania wiatru) czy odrywanie się małych desek śnieżnych od reszty obszaru śnieżnego.

Stok, który wyda się nam podejrzany, winien być traktowany z dużą ostrożnością (najbezpieczniej jest po prostu go unikać). Rozsądnie jest sprawdzić taki stok, kopiąc w śniegu tzw. profil pionowy, czyli wkopując się w śnieżny stok tak, aby powstała tam ścianka ukazująca warstwową strukturę pokrywy śnieżnej. Wskazane jest, by taki test przeprowadzać na stoku niezagrożonym lawinami, ale o podobnej stromiźnie i orientacji.

Jeśli pokrywa śnieżna jest głęboka, nie ma potrzeby dokopywania się do warstwy gruntowej. "Profil" kopiemy do głębokości 100 cm ale... - uwaga! - liczonej w głąb śniegu od poziomu, na który zagłębiają się nam narty, rakiety lub stopy (!), albo poprzestajemy na dokopaniu do warstwy bardzo twardej, zamrożonej i jednolitej - jednak wtedy trzeba krytycznie oszacować jej grubość oraz głębokość położenia i odnieść to do perspektywy zmian temperaturowych w ciągu dnia .
Pionowa ścianka takiej "odkrywki" (profilu) ukazuje poszczególne warstwy śniegu, których twardość może być testowana naciskiem zaciśniętej pięści, bądź palców, itd.:

Szczególnie powinniśmy zwrócić uwagę na:

• Twardość przylegających warstw
  - różnica więcej niż dwóch stopni pomiędzy poszczególnymi warstwami w pięciostopniowej skali twardości.
• Śnieg zbyt miękki
  - pięść z łatwością penetruje warstwy.
• Znaczna wilgotność
  - przy śniegu mokrym ze ściśniętej kulki uformowanej z jakiejkolwiek warstwy ścieka woda
• Warstwy lodu
  - uwaga: mogą mieć grubość dziesiętnych części milimetra.
• Tocząca się po stoku kulka śniegu staje się coraz większa.
• Puch śnieżny lub kryształki lodu.
• Luźny, niespójny śnieg.
• Puste przestrzenie, niespójności pomiędzy warstwami śniegu
  - uwaga: nisze powietrzne mogą być bardzo cienkie.

Wykrycie któregokolwiek z powyższych zjawisk świadczy o słabej, niespójnej pokrywie śnieżnej i grożącym niebezpieczeństwie lawinowym.

Tego rodzaju obserwacje można również poczynić wydzielając blok śniegu i identyfikując poszczególne warstwy. Jeżeli warstwa położona wyżej zsuwa się samodzielnie, oznacza to całkowity brak spójności pomiędzy warstwami. Jeżeli się tak nie dzieje, można spróbować oszacować łatwość destrukcji, czyli siłę potrzebną, by część bloku śnieżnego zsunęła się po swoim podłożu. Najprościej wykonać to przykładając z tyłu bloku ręce, czekan lub łopatę śnieżną i ciągnąc ku sobie. Wartość tego testu jest wyłącznie intuicyjna. Bardziej miarodajny test polega na wielokrotnym uderzaniu ręką w wierzch bloku - poprzez lemiesz łopaty - zróżnicowaną siłą: najpierw ruchem samej dłoni, potem przedramienia, a następnie ramienia. W każdym przypadku tylko wielokrotne przeprowadzenie takiego testu pozwala ocenić stabilność śniegu i też - niestety - tylko w niewielkiej strefie. Ponadto nie pokazuje szybkości ani zakresu rozprzestrzeniania się rozwarstwień. Dlatego te i podobne testy obciążeniowe bloków, niegdyś wręcz obligatoryjne, dziś uznaje się za mało wiarygodne. Taka próba może co najwyżej zadecydować o tym, że stok uznamy za mało stabilny, albo wręcz niebezpieczny, natomiast wynik nie świadczący, że akurat w zbadanym miejscu mamy śnieg "bezpieczny" w żadnym razie nie upoważnia do uśpienia czujności.

NAWISY ŚNIEŻNE

Wiatr wiejący ponad graniami, czy krawędziami żeber, przenosi masy śnieżne, tworząc po  zawietrznej stronie cylindryczne zawirowania o poziomej osi. Na skutek tego ruchu część niesionego śniegu nie opada, lecz formuje tam - początkowo - śnieżną grań, o dość wyrazistej krawędzi, ekstremalnie stromą po stronie zawietrznej, a ostatecznie - tworzy charakterystyczny "muszlowaty" kształt nawisów śnieżnych. Musimy jednak dostrzegać, że już ta pierwsza forma - jeszcze niewywieszona na stronę zawietrzną - już jest nawisem ze wszystkimi jego fatalnymi cechami, w tym tendencją do odpękania w płaszczyźnie nachylonej pod kątem 45°. Dlatego w pobliżu nawisów powinniśmy zachowywać szczególną ostrożność i najlepiej będzie trzymać się od nich z daleka po stronie nawietrznej.
Wiele lawin jest spowodowanych załamaniem się nawisów śnieżnych bądź to pod wpływem ich własnego ciężaru, bądź na skutek mechanicznego naruszenia stanu równowagi poprzez obciążenie dodatkowe. Generalnie nie powinniśmy ani wchodzić na nawis, ani też znajdować się pod nim.
Trzeba też pamiętać, że ta masa przewiewanego śniegu, która z różnych powodów nie staje się budulcem nawisu, formuje na stoku poniżej nawisu depozyt w postaci "poduchy" - nieraz bardzo rozległej. Stanowi ona na naturalnym podłożu strukturę "obcą", zatem bardzo niestabilną.
Zatem w rejonach, gdzie jest tendencja do tworzenia się nawisów, najrozsądniej będzie unikać wspinaczki:

• podczas połączonego z silnym wiatrem opadu ciężkiego śniegu,
• zaraz po tych zjawiskach (24‑48 godz.),
• podczas gwałtownej odwilży czy nagłego wzrostu temperatury.

TEREN

Nachylenie stoku

Do większości lawin dochodzi na stokach o kącie nachylenia od 25° do 45°. Taki kąt nachylenia jest typowy dla stoków trawiastych, piarżystych lub skalisto-piarżystych, służacych wspinaczom do podchodzenia pod ściany i do powrotów (jako teren łatwy technicznie), a narciarzom - do atrakcyjnych zjazdów terenowych.

Powierzchnia gruntu, szata roślinna

Stoki o podłożu trawiastym są w znacznym stopniu narażone na zejście lawiny gruntowej. Mniej podatne na wyzwolenie takiej lawiny są stoki, których powierzchnia jest kamienista i tym samym mechanicznie przyczepna ("zębata"). Pamiętajmy jednak, że tylko dla warstwy podstawowej kamienie i wystające ze stoku fragmenty skał mogą działać stabilizująco. Jeśli jednak pokryje je gruba warstwa śniegu, stok staje się dużo mniej pewny, zaś wystające samotne bloki skalne i drzewa mogą nawet pogarszać lokalną stabilność pokrywy śnieżnej. Szczególnie dotyczy to stoków porośniętych kosodrzewiną, o której stabilizującym wpływie można myśleć tylko wówczas, gdy śniegu jest tak niewiele, że pozostaje on uwięziony pomiędzy konarami. Natomiast krzewy kosówki pokryte (!) śniegiem mają wpływ wręcz destabilizujący i to silnie.

Las:

• Zupełnie nie chroni przed dużymi lawinami wyzwolonymi powyżej jego górnej granicy.
• Stabilizuje śnieg wewnątrz swojego obszaru tylko gdy jest bardzo gęsty.
• Na stromym zboczu, wewnątrz niezbyt gęstego lasu, poprzez który daje się np. dość swobodnie zjechać na nartach, wyzwolenie lawiny jest możliwe!
• Nieciągłości obszarów leśnych, np. polany, poręby i obszary wiartołomów, są strefami szczególnie podatnymi lawinowo.

Profil stoku

Na stokach o jednolitym kącie nachylenia ciśnienie wewnętrzne mas śniegu wzrasta liniowo wraz z przewyższeniem stoku. Na stokach nierównych, falujących (o  tzw. profilu "S"), miejsca podwyższonych napięć i sprężeń występują tam, gdzie stok jest wypukły lub wklęsły. Są to strefy szczególnie niebezpieczne: wypukła to tzw. strefa ekspansji, czyli wysokich naprężeń rozciągających, zaś wklęsła, tworząca swoisty "fundament" stoku, to tzw. strefa kompresji, czyli wysokich naprężeń ściskających. Naruszenie równowagi tych stref poprzez jakiekolwiek obciążenie dodatkowe (niewynikające wprost z własnego ciężaru pokrywy śnieżnej), czyli np. wywarcie nacisku choćby w pobliżu (!) tej strefy, może prowadzić nawet do  zdalnego wyzwolenia lawiny.

Granie i grzędy skalne

W warunkach, kiedy występuje niebezpieczeństwo lawin, formacje wypukłe są lepszym wyborem, aniżeli otwarte stoki czy żleby. Na ostrzach górskich grani bezpośrednie lawiny nam nie zagrażają, jednak z kolei mogą zagrażać nawisy(!), natomiast podczas wyboru drogi skalną grzędą lub filarem należy liczyć się z koniecznością wspinaczki, podczas której, z racji technicznych trudności terenu, użycie sprzętu asekuracyjnego będzie nieuniknione, a zatem znacząco spowolni poruszanie, ale też zapewni względne bezpieczeństwo w razie lawiny.

Żleby i depresje

W warunkach kiedy niebezpieczeństwo lawinowe jest oceniane jako niskie - co wynikać musi zarówno z oficjalnego komunikatu lawinowego, jak też z naszych osobistych, lokalnych ocen - możemy poruszać się formacjami wklęsłymi, które z racji wypełnienia śniegiem na ogół stanowią teren najłatwiejszy technicznie. Trzeba jednak pamiętać, że wbrew wieloletnim przekonaniom i być może własnej intuicji, nasz tor powinien pokrywać się z osią tej formacji. Czyli musimy poruszać się największym przegłębieniem (!) śnieżnego dna żlebu czy depresji. To tam możemy liczyć na najstabilniejszą formę warstw śnieżnych oraz mamy do czynienia z najmniejszym nastromieniem. A właśnie wielkość stromizny uznajemy dziś za najbardziej wpływowy czynnik ryzyka. Trzeba wiedzieć, że po bokach żlebu wypadkowa stromizna jest dużo większa, a struktura śniegu na ogół dużo gorsza niż w osi - np. mamy tam stromy śnieg osypany z obrzeży lub naniesione wiatrem bocznym groźne depozyty (poduszki).
Przy obrzeżu żlebu możemy poruszać się wyłącznie w sytuacji, gdy na zasadzie wyboru "mniejszego zła" decydujemy się iść z asekuracją z dostępnych tam skał lub konarów - ale oczywiście tylko wtedy, gdy jest pewność, że takie punkty asekuracyjne uda się tam utworzyć.

(NIE)PRZYGOTOWANIE PLANU WYCIECZKI

Jedną z praprzyczyn wypadków lawinowych - częstą w  Alpach, a w Tatrach wręcz dominującą - są pobłądzenia. Jednak nie chodzi tu jedynie o zwykłą utratę orientacji w terenie, o jaką nietrudno w złych warunkach atmosferycznych (mgle, śnieżycy), czy w ciemności. "Pobłądzenie" bowiem może mieć także wymiar ... mentalny, a jego dramatyczne ucieleśnienie bywa skutkiem z gruntu błędnego pomysłu na cel lub trasę wycieczki - gdy będą one niedostosowane do:

• realnych warunków śnieżnych,
• technicznej i topograficznej komplikacji terenu,
• możliwości fizycznych, psychicznych i intelektualnych (w tym - sprawności, umiejętności i dyscypliny) wszystkich uczestników.

A tymczasem należało:

1. Opracować i zanotować PLAN wycieczki:
• Zapoznać się dokładnie z:
  • godzinową prognozą pogody,
  • aktualnym komunikatem lawinowym,
  • wrażeniami osób działających w terenie;
• wybrać cel główny wycieczki oraz cele zastępcze - wszystkie dostosowane do bieżących i prognozowanych warunków lawinowych i pogodowych,
• wytyczyć na mapie szczegółową marszrutę, wykryć i zmierzyć maksymalne nastromienia i  całość poddać weryfikacji za pomocą narzędzi takich jak:
• Metoda Redukcyjna (Munter) i/lub
• Avaluator v.2.
• obliczyć czas potrzebny do realizacji takiego przedsięwzięcia i odnieść go do realiów sezonu: godzin wschodu i zachodu słońca, godzin ekspozycji słonecznej stoków, prognozy meteorologicznej, itp.,
  
• asertywnie ocenić czy tak sporządzony plan jest realny - fizycznie, kompetencyjnie i czasowo - bez "naciągania" rzeczywistości do swoich marzeń i ambicji ( lub pod wpływam nacisków w grupie).
2. Sprawdzić wyposażenie wszystkich uczestników (kompletność i sprawność), a także upewnić się co do umiejętności posługiwania się posiadanym sprzętem.
3. Zapoznać się z dostępnymi sposobami wzywania lokalnych służb ratowniczych, zapisać w telefonach lokalne numery ratunkowe.
4. Pozostawić "w dobrych rękach" informację o zaplanowanym przebiegu wycieczki: celu, trasie i czasie.

PORUSZANIE SIĘ W TERENIE NIEBEZPIECZNYM

W wyjątkowych przypadkach poruszamy się stokiem narażonym na zejście lawiny. Zwykle znajdujemy inną drogę lub po prostu zawracamy. Ale bywa tak, że nie mamy innej opcji - np. jakoś trzeba wrócić z wycieczki... Rzecz jednak w tym, że ponad 90% lawin, w których znajdują się ludzie, powodują same ofiary - i niekoniecznie będące "na przymusie". Jeżeli więc już decydujemy się działać w niebezpiecznej strefie, musimy pamiętać, że:

• Poruszanie się samotnie w terenie zagrożonym lawinami praktycznie pozbawia szans na otrzymanie ratunku we właściwym czasie.
• Choć statystyki wypadkowe "niezbicie" wskazują, że ofiarami lawin częściej są narciarze, aniżeli turyści piesi, wnioskowanie iż poruszanie się "z buta" jest opcją bezpieczniejszą, byłoby fatalnym błędem. Statystyki operują bowiem gołymi liczbami, a zupełnie abstrahują od fundamentalnej różnicy w dostępności terenu dla każdej z tych grup i od idącej za tym frekwencji w obszarach realnie zagrożonych lawinowo. Otóż tereny strome i ekstremalnie strome (czyli najbardziej ryzykowne) są najbardziej pociągające, a przy tym zadziwiająco łatwo osiągalne dla narciarzy nawet w warunkach wręcz nieznośnych dla piechura - np. po dużych opadach śniegu. Większość piechurów w takie rewiry po prostu nie dociera z powodów technicznych lub logistycznych (szczególnie gdy uwzględnimy heli‑skiing). Trudno więc dziwić się, że w lawinach alpejskich (!) umiera mniej piechurów niż narciarzy, tym bardziej, że w Alpach chodzenie po zimowym śniegu "z buta" (bez choćby rakiet) jest uznawane za ostateczność, albo egzotyczną fanaberię, typową wyłącznie dla przybyszów z maleńkich Tatr. Zatem skąd biorą  się te liczne lawiny wyzwalane przez narciarzy? Otóż najczęściej wskutek jazdy "happeningowej", beztroskiej, a co za tym - zbyt dynamicznej jak na zastane warunki i nieraz "ubogaconej" zeskokami, a niekiedy też kończącej się twardymi upadkami. W ten sposób nietrudno nieświadomie wyzwolić w pokrywie śnieżnej krytyczne napięcia i ostatecznie uwolnić masy niepewnego śniegu. Na filmikach w internecie wygląda to efektownie, ale ... lawina to lawina, więc finisz mistrza bywa mało fotogeniczny i na ogół trafia "poza kadr". Co gorsza, takie popisy na stokach usytuowanych powyżej uczęszczanych szlaków czy pól narciarskich pociągają za sobą kolosalne zagrożenie dla osób trzecich. Dlatego najlepiej gdy zaplanowana trasa naszej wycieczki poprowadzi bez kontaktu (nawet zdalnego), z takimi stokami. Jeśli nie możemy tego uniknąć - musimy w owych strefach stosować procedury bezpieczeństwa takie same, jakie obowiązywałyby nas przy bezpośredniej aktywności na ryzykownym stoku, np. duże odstępy bezpieczeństwa w grupie, kaski, osłony na twarzy, etc.
• A co z piechurami? Otóż ... marnie, bowiem to właśnie oni - jako niewyposażeni w "sprzęt wypornościowy", jakim są narty (z fokami), czy choćby rakiety śnieżne - najdrastyczniej "testują" stabilność pokrywy śnieżnej. Wiarygodne badania dowiodły, że oddziaływanie wywierane przez ciężar człowieka na pokrywę śnieżną tworzy w jej wnętrzu sferyczną (półkulistą) strefę naprężeń, które maleją wraz z odległością od punktu nacisku. Jeśli więc jakaś warstwa słaba znajdzie się w strefie tych (dodatkowych!) naprężeń, może dojść do zniszczenia spójności warstw śnieżnych i tym samym do wyzwolenia lawiny deskowej. Jak głęboko sięga ta strefa naprężeń? Teoretycznie - nieskończenie daleko, ale nas w rzeczywistości interesuje tylko ten poziom naprężeń, który w śniegu może działać destrukcyjnie. Badania wykazały, że ta głębokość nie przekracza 1 metra, a na ogół sięga ok. 60 cm. Ale ... jest to odległość mierzona od punktu nacisku, zatem naprężenia od nacisku "nieuzbrojonym" butem sięgną nieporównywalnie głębiej (i szerzej) niż wywierane poprzez nartę lub rakietę śnieżną! Tym samym piechur ma dużo większą szansę dotarcia swoim obciążeniem dodatkowym" do nawet głęboko położonej warstwy słabej, a wtedy stanie się ona "zapalnikiem" solidnej lawiny deskowej.
• Podchodzenie lub schodzenie w linii prostej jest bezpieczniejsze niż trawersowanie. W razie konieczności zygzakowania (narty/foki) wytypujmy sobie jak najwęższy bezpieczny korytarz, bowiem nie jest mądre testować "cierpliwość" stoku na jego całej szerokości!
• Po niebezpiecznym stoku powinna się poruszać jedna osoba w jednym czasie – pozostali obserwują stok i osobę na stoku.
• Kombinezon czy kurtka powinny być zapięte, szalik, kominiarka czy chustka nałożone na nos i usta. Stanowi to ważne zabezpieczenie przed głębokim zadławieniem pyłem śnieżnym. Bardzo wskazany jest kask na głowie.
• Jeżeli to możliwe należy się asekurować.

ŚRODKI "OCHRONY OSOBISTEJ"

Skialpiniści i narciarze jeżdżący poza trasami wysoko w górach powinni posiadać detektory lawinowe włączone w czasie podejść czy zjazdów. Poza tym powinni się zaopatrzyć w składane sondy i łopaty śnieżne, a najlepiej - w plecaki wypornościowe. Wspinacze i turyści powinni posiadać podobny zestaw.

W sytuacji, gdy lawina porywa jedną, czy kilka osób pozostali przełączają swoje detektory w pozycję search (SZUKAJ) lub receive (ODBIÓR) i rozpoczynają poszukiwanie osoby zaginionej w lawinie. Tak szybko, jak tylko ustalony zostanie sygnał wysyłany przez detektor ofiary, następuje faza poszukiwania szczegółowego i ustalenie miejsca, w którym znajduje się poszkodowany. Przeciętny zasięg sygnału wysyłanego przez detektor znajdujący się pod śniegiem (a nie na wolnym powietrzu!) to około 30‑40 metrów. Co prawda w czasie poszukiwań osoby ratujące nie są "chronione" przez swoje własne detektory, gdyż urządzenie to albo odbiera, albo nadaje, ale współczesne urządzenia są wyposażone w specjalną funkcję czuwania (autorevert), która w razie wykrycia braku mikroruchów posiadacza, po określonym czasie (kilku minutach) automatycznie przełącza detektor w tryb nadawczy - "domniemając", że posiadacz stał się ofiarą jakiejś kolejnej lawiny.

W LAWINIE

Wielkość lawiny - formalnie: mała, średnia, duża, wielka - dla losu osoby przez nią porwanej lub uderzonej, w zasadzie nie ma żadnego znaczenia: ginie się tak samo. Lawina zabija na kilka sposobów - działających na raz lub osobno:

• dusi (zasypuje, zadławia),
• zrzuca w przepaść,
• razi falą uderzeniową,
• walcuje, wlecze, łamie, miele,
• rozbija o przeszkody (głazy, drzewa),
• nabija na "pale" - kikuty połamanych drzew lub szczątki konstrukcji.

W większości przypadków, jeżeli znajdziemy się w lawinie, jakakolwiek obrona jest bardzo trudna. Mimo to kilka rad może być pożytecznych:

• Spróbuj oprzeć się lawinie wbijając głęboko czekan. To  może ci pomóc w utrzymaniu się na powierzchni.
• Krzycz. Może ktoś cię usłyszy i dostrzeże.
• Spróbuj wybiec lub wyskoczyć poza linię obrywu i znaleźć się po "drugiej stronie".
• Jeżeli na stoku przy tobie wystają ponad powierzchnię śniegu jakieś bloki skalne - spróbuj utrzymać się na jednym z nich.
• Uwolnij się ze wszystkiego, co może cię dodatkowo "kotwiczyć" pod zwałami śniegu, np. ze sprzętu wspinaczkowego, dużego plecaka, nart itd.
• Spróbuj zachować się jak tocząca się kłoda, utrzymać się na powierzchni lawiniska lub wytoczyć na bok.
• Osłoń jak  najmocniej twarz rękami (ukryj w splecionych ramionach lub za "gardą"), skul się do pozycji embrionalnej, napnij mięśnie - siła odśrodkowa rotacji w lawinie będzie usiłowała ciebie rozprostować.

JEŻELI ZNAJDZIESZ SIĘ ZASYPANY W LAWINISKU

• Trzymaj rękę przed twarzą i spróbuj opróżnić to miejsce ze śniegu zyskując choćby niewielką przestrzeń powietrzną.
• Spróbuj uczynić więcej miejsca wokół klatki piersiowej poprzez głęboki wdech i wstrzymanie go na moment.
• Ponieś jednorazowy duży wysiłek ażeby wydostać się choć częściowo na powierzchnię, np. spróbuj przebić się ręką ku powierzchni.
• Spróbuj nie wpadać w panikę i oszczędzaj energię. Prawdopodobnie już ciebie szukają.

CO ROBIĆ, JEŻELI JESTEŚ ŚWIADKIEM LAWINY i WIESZ, ŻE BYLI TAM LUDZIE

• Obserwuj, co dzieje się z ofiarą i jeżeli to możliwe zaznacz miejsce, w którym widziałeś ją po raz ostatni.
• Sprawdź czy dalej nie istnieje groźba lawiny lub inne obiektywne niebezpieczeństwo.
• Przeprowadź szybki przegląd powierzchni lawiniska
  – wypatruj jakiegokolwiek znaku ofiar
  – nasłuchuj jakichkolwiek sygnałów
  – zbadaj najbardziej prawdopodobne miejsce w lawinisku
• Wezwij pomoc - telefonicznie, radiowo lub wyślij kogoś po pomoc.
• Przeszukaj lawinisko przy pomocy detektora LVS
• W razie braku sygnału LVS prowadź ciągłe poszukiwania sondując lawinisko przy pomocy sondy, ew. kijów teleskopowych lub czekana.
• Kontynuuj poszukiwania do czasu nadejścia pomocy.
• Pamiętaj, że jesteś jedyną realną szansą dla zasypanego. Chociaż szansa na przeżycie ofiary gwałtownie maleją im dłużej pozostaje ona w lawinisku, to jednak przez długi czas nie są równe zeru.
• Po zlokalizowaniu zasypanego: szybko odkopuj - przede wszystkim dotrzyj do głowy (twarzy) i klatki piersiowej, udrożnij usta i nos, w razie braku akcji krążeniowo-oddechowej resuscytuj, opatrz najcięższe urazy, utrzymuj kontakt.

Zdrowy rozsądek i doświadczenie w połączeniu z podstawową wiedzą na temat struktury śniegu i powstawania lawin pomogą nam z pewnością czuć się górach bezpieczniej. Nie dopuszczajmy by kończyło się tragedią coś, co powinno być radością.